Na nedavno održanom History Festu u jednom od panela diskutirano je i o „Zaključnom izvještaju Nezavisne međunaradne komisije za istraživanje stradanja Srba u Sarajevu u periodu 1991-1995. godine“. U panelu su sudjelovali Edin Omerčić, Merisa Karović Babić i Zilha Mastalić Košuta. Naš portal prenosi dio njihovih izlaganja.
U ovom članku prenosimo izlaganje Dr. Merise Karović Babić.
Gotovo istovremeno sa objavom non-papera koji razmatra razgradnju Bosne i Hercegovine, kao i iznošenja završnih riječi u predmetu Stanišić-Simatović pred Međunarodnim rezidualnim mehanizmom za krivične sudove u Hagu, dana 13. aprila 2021. godine objavljen je dugo najavljivani Zaključni izvještaj nezavisne međunarodne komisije za istraživanje stradanja Srba u Sarajevu od 1991. do 1995. godine. Izvještaj je završen u septembru 2020. godine, ali je 13. aprila javno publikovan u PDF formatu na internet stranici Komisije koju je formirala Vlada Republike Srpske, da bi, u narednih dva dana nakon njegova pojavljivanja, Izvještaj bio uklonjen sa navedene stranice. Napisan na 1250 stranica teksta, Izvještaj obrazlaže historiju Bosne i Hercegovine od osmanskog i austro-ugarskog perioda, Kraljevine Jugoslavije, Drugog svjetskog rata, do 1990-tih godina. Dakle, mogo bi se reći da je, izuzev antičkog perioda i srednjovjekovne Bosanske države, cijela historija Bosne i Hercegovine obuhvaćena Izvještajem. Budući da svaki od navedenih perioda iziskuje detaljnu interdisciplinarnu analizu eksperata koji se bave pomenutim oblastima, u ovom kratkom osvrtu bavit ćemo se periodom prve polovine 1990-tih godina, što bi trebala biti, barem sudeći po naslovu, i glavna tema Izvještaja.
Nakon što konačno stigne do perioda koji je postavljen kao vremenska odrednica istraživanja (str. 516), u Izvještaju se negira odgovornost VRS-a za najteže zločinе počinjenе nad civilima u Sarajevu, uključujući zločin u ulici Vase Miskina, Markale I i Markale II. Iz perspektive „analize medijskog sadržaja“, autori Izvještaja optužuju „zapadnjačke novinare“ da su učestvovali u „antisrpskoj kampanji demonizacije“. (str. 857). Citirajući članke iz navedenih novina, u kojima se osuđuju opsada Sarajeva i najveći zločini počinjeni u gradu, u izvještaju se pronalaze „rijetki izuzeci“ koji su „alternativne perspektive“, te se, u slučaju masakra na Markalama I od 5. feburara 1994. godine, navode primjeri da je „od ukupno 42 članka samo sedam izričito izrazilo sumnju u dominantnu verziju događaja“. Tako se, na primjer, u izvještaju interpretira plasirana izjava Radovana Karadžića, neposredno nakon masakra na Markalama od 5. februara 1994. godine: „Gospodin Karadžić juče je tvrdio da je napad na sarajevskoj pijaci 'inscenirana prevara', navodeći da su leševi ljudi koji su ranije umrli, te plastični udovi korišćeni kako bi se povećao broj žrtava.“. (str. 572).
Konstatacija da se radilo o „plastičnim udovima“, kojom je Karadžić, neposredno nakon masakra nastojao uvjeriti svjetsku javnost da su na Markalama postavljene „imaginarne žrtve“, također je plasirana i prilikom suđenja pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju (ICTY). Kao „argument“ za ovu tezu, Karadžić je ponudio snimak načinjen neposredno nakon masakra, na kojem se može uočiti proteza za nogu, koja je pripadala jednoj od žrtava masakra, Ćamilu Begiću. Kao svjedok Tužilaštva, u procesu protiv Radovana Karadžića na sudu se pojavio sin Ćamila Begića, koji je detaljno objasnio okolnosti smrti njegova oca, uz svu relevantnu dokumentaciju koja potvrđuje navedeni slučaj. (ICTY, IT-95-5/18: Karadžić, Witness: Almir Begić, Cross examination by mr. Karadžić, 15. i 16. decembar 2010; ICTY, Tužilaštvo v. Karadžić, IT-95-5/18-T, par. 4230). Nakon predočenih svih materijalnih dokaza u vezi sa “spornom” protezom za nogu, Vijeće je konstatovalo da su Karadžićeve tvrdnje “potpuno neuvjerljive i neumjesne. (…) Nadalje, Vijeće je, nakon što je ponovo pregledalo video-snimak napravljen poslije incidenta, odbacilo kao neosnovanu tvrdnju da je nožna proteza bila namjerno postavljena na različita mjesta na pijaci.” (ICTY, Tužilaštvo v. Karadžić, IT-95-5/18-T, par. 4230).
Ovi zločini su bili predmetom vrlo detaljnih analiza pred Haškim tribunalom, kada je, van svake razumne sumnje, nakon iznošenja dokaza i tužiteljstva i odbrane, kao i iskaza svjedoka i tužiteljstva i odbrane u predmetima Galić, Milošević, Karadžić, Mladić, utvrđeno da su granate ispaljene sa teritorija pod kontrolom SRK. Konkretnije, nakon detaljnih razmatranja, Vijeće je, u slučaju masakra u ulici Vase Miskina, konstatovalo da je granata ispaljena sa položaja SRK iz pravca Trebevića (ICTY, Tužilaštvo v. Mladić, par. 2079), u slučaju Markala I, 5. februara 1994. godine iz pravca Mrkovića (ICTY, Tužilaštvo v. Galić, Prvostepena presuda, par. 494 i 496 i Drugostepena presuda, par. 335; Tužilaštvo v. Karadžić, par. 4253), i u slučaju Markala II iz pravca Trebevića (ICTY, Tužilaštvo v. Milošević Dragomir, Prvostepena presuda, par. 724, i Drugostepena presuda, par. 289, 291 i 335; Tužilaštvo v. Karadžić, par. 4345, 4346).
Međutim, autori Izvještaja ne citiraju sudske presude Haškog tribunal, izuzev u nekoliko slučajeva (na str. 692, 695 citiraju se presude ICTY u predmetima Sefer Halilović i Radovan Karadžić) jer navedeni zaključci ne idu u prilog njihovim unaprijed postavljenim tezama, čime svjesno zanemaruju glavne postulate naučnog rada, primjenjujući selektivni pristup dokumentima i historijskim izvorima. Pri tomu, autori Izvještaja koriste samo izvore saznanja i literaturu koja im ide u prilog, dok cijelu plejadu dokumenata koji bi mogli na bilo koji način diskreditovati njihove unaprijed postavljene teze vješto zaobilaze.
Kroz cijeli Izvještaj prenaglašena je tendencija da se prikaže kako su „муслиманске снаге намјерно отварале ватру на муслиманске цивиле како би створили инциденте за које могу окривити Србе“, (str. 482), odnosno da se nepostojeće „muslimanske snage“, pod kojima su vjerovatno podrazumijevali Armiju RBiH prikažu kao „islamski fundamentalisti i teroristi“, koji su samogranatirali vlastiti narod sa ciljem da „pridobiju intervenciju Zapada“.
Navodeći brojne primjere negiranja odgovornosti za najteže zločine u Sarajevu, autori negiraju sudski utvrđene činjenice i vraćaju se na ratno-huščačku propagandu iz prve polovine 90-tih. godina prošlog stoljeća. Smatramo da navedeni primjeri predstavljaju vrijeđanje digniteta žrtava, ubijenih i ranjenih u navedenim masakrima, kao i članova njihovih porodica, čiji životi su zauvijek promijenjeni i obilježeni ovim zločinima.
Pored Sarajeva, a sve sa ciljem da poljuljaju trenutna gledišta o “demoniziraju Srba”, autori Izvještaja se upuštaju također u još cijeli niz drugih analiza, kako bi ponudili jednu “drugačiju perspektivu”, na primjer o logorima u Prijedoru, u nastojanju da uvjere čitatelje da je slika Fikreta Alića, logoraša iz Trnopolja, samo predstavljala “reprezentativni slučaj medijskog izvrtanja činjenica i zloupotrebe fotografija”.
U tu svrhu, autori izvještaja tvrde da Fikret Alić bio „bolestan čovjek“, da bodljivaka žica nije bila bodljivaka, nego da je ona samo onako postavljena, a da se iza nje nalazi “nevina mrežasta ograda za ovce”. Za ove tvrdnje autori su pronašli i “svoje vlastite” izvore, citirajući Arhivu Vlade Republike Srpske (Upitnik 2020.), i tekst kojega je izvjesni njemački novinar, objavio u magazinu Novo, 1997. godine, analizirajući fotografije koje su načinili britanski i američki novinari pet godina ranije, odnosno krajem jula i početkom augusta 1992. godine. Bodljikavu žicu i “bosanskog mladića čije izgladnjelo stanje su naglašavali njegovi upali obrazi i istaknuta bedra” zapadni novinari su zlonamjerno prikazali sa ciljem demonizovanja Srba, optužujući ih za zlonamjerne spinove protiv srpskog naroda, tvrdi se u ovom Izvještaju.
Konačno, od 657. stranice Izvještaj počinje se sa konkretnom temom istraživanja postavljenom u naslovu, navodeći broj od oko 3.000 stradalih Srba u Sarajevu, bez pomena identitet žrtava. U prvom dijelu ovoga poglavlja govori se o artiljerijsko-pješadijskim napadima Prvog korpusa ARBiH na dijelove koji su bili pod kontrolom SRK i u tom poglavlju navodi se identitet od 44 žrtve. U drugom dijelu ovoga poglavlja govori se o srpskim žrtvama unutar opsade grada – i spominje se identitet od 49 žrtava. Zbirom žrtava u dijelovima pod kontrolom SRK i dijelovima grada koji su bili pod kontrolom Armije Republike Bosne i Hercegovine, dolazimo do broja od ukupno 93 žrtve čiji je identitet objavljen u Izvještaju. Ovaj kratki dio, koji se baš konkretno odnosi na zločine nad Srbima, sadrži svega 71 stranicu teksta. (str. 657 – 728). U ovom dijelu izvještaja se navodi se kako je sarajevski magazin Dani u decembru 1994. godine objavio članak koji je govorio o zločinim na Kazanima, i detaljno obrazložio presude koje su izrečene protiv 14 lica za zločine na ovom lokalitetu. Autori izvještaja su ovaj kritički osvrt novinara, sudskih organa i državnih institucija u dijelu grada koji se nalazio pod opsadom okvalikovali sljedećom rečenicom: „Zločini počinjeni nad Srbima u Sarajevu su bili javni.“ (str. 693). U Izvještaju se još navodi da se „u decembru 1992. godine dogodila (se) prva ekshumacija, a u masovnoj grobnici Kazani otkriveni su ljudski ostaci 29 osoba“. (str. 711). Na osnovu dokumentacije koja nam je bila dostupna za istraživanje teme „Masovna ubistva civila u Sarajevu u vrijeme opsade 1992-1995“, možemo konstatovati da niti jedna od navedenih konstatacija nije tačna. Uviđaj na licu mjesta na lokalitetu jame Kazani obavljen je u periodu od 9. do 12. novembra 1993. godine, nakon čega je 19. novembra 1993. godine izvršen je ukop ovih žrtava pod oznakom NN na lokalitetu groblja Stadion. Sa ovog groblja su tokom 1994. godine ekshumirani i identifikovani posmrtni ostaci dvije žrtve pronađene na Kazanima (Ranko Frankić i Branislav Radosavljević). Nakon ekshumacije na groblju Stadion 1998. godine sa lokaliteta Kazana identifikovano je 11 žrtava: Nevenka (Spasoje) Bošković, Marko (Simo) Bošković, Dragomir (Mihajlo) Ćeranić, Mileva (Branko) Drašković, Duško (Vojo) Jovanović, Ana (Mihajlo) Lavriv, Vasilj (Stefan) Lavriv, Novka (Neđo) Lemez, Predrag (Momčilo) Šalipur, Ago (Lutvo) Šteta i Stojan (Jefto) Žuža. Na lokalitetu jame Kazani ekshumacije su vršene još u dva navrata (2000. i 2001), kada su pronađeni posmrtni ostaci dvije žrtve: Marine Komljenac (Ilija) i NN lica. Za posmrtnim ostacima Radoslava (Adam) Komljenac, Ergina (Nikola) Nikolića i Zorana (Dobrivoje) Vučurovića još uvijek se traga. (vidi: Merisa Karović-Babić, 2014, 243-249). Dakle, radi se o ukupno 18 žrtava ubijenih na lokalitetu Kazana, među kojima je 14 lica bilo srpske nacionalnosti, dva lica ukrajinske, jedan Bošnjak i jedno NN lice.
U izvještaju nije bilo ni pomena o zločinima nad civilima srpske nacionalnosti koji su ubijeni uslijed granatiranja ili pješadijskog djelovanja po gradu. Na primjer, istovremeno sa uviđajem na Kazanima, 9. i 10. novembra, uslijed granatiranja naselja Alipašino Polje i Otoka, počinjena su tri masakra, kada je ubijeno 17 civila, uključujući i tri žrtve srpske nacionalnosti. Premda su se na prethodnim popisima srpskih žrtava u Sarajevu našla imena i tih žrtava, bez da se objasne okolnosti njihova ubistva, u ovom Izvještaju to nije bio slučaj. (U vezi sa preliminarnim popisima srpskih žrtava sa ciljem izjednačavanja Sarajeva i Srebrenice, vidi također još nekoliko primjera, uključujući i primjer porodice Đorem u: M. Karović-Babić, 2014, 249-250).
Potom se, u šestom poglavlju pod naslovom “Fizički i psihološki aspekti stradanja” govori o Španskom građanskom ratu, genocidu nad Romima i Srbima u NDH, genocidu u Kambodži, genocidu u Ruandi, i drugim temama koje se ne mogu dovesti u vezu sa zločinima u Sarajevu tokom rata (str. 751-818). U istom poglavlju su manji dijelovi posvećeni Sarajevu 1992-1993; Sarajevu 1994-1995, te Sarajevu nakon Dejtonskog sporazuma (str. 819-860).
U konačnici, možemo konstatovati da je izvještaj ciljano pisan ovako obimno, narativno-pripovjedačkim stilom, uz insistiranje na marginalnim događajima, sa namjerom da se izbjegnu suštinska pitanja konkretno vezana za temu koja je postavljena u naslovu Izvještaja.
Dr. Merisa Karović Babić
21.06.2021