U slučaju Bosne i Hercegovine, negiranje nije samo postfestumski pokušaj opravdanja ili prikrivanja; ono je aktivna, dugotrajna i sistemska politika, u kojoj učestvuju političke institucije, obrazovni sistemi, mediji, akademske zajednice i vjerski autoriteti. Umjesto da predstavlja epilog zločina, negiranje u bosanskom slučaju poprima funkciju produženog rata – rata narativima, istinom i pamćenjem
Autor je direktor Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava UNSA
Izvor: Bosna.hr
Genocid nije rezultat spontanog ispada mržnje, niti je proizvod „iracionalnog“ nasilja među zajednicama – on je duboko strukturiran društveno-politički proces. Genocid se planira, organizuje i sistematski sprovodi kroz hijerarhijsku strukturu moći – odozgo prema dolje, uz logističku, institucionalnu i ideološku podršku. U tom smislu, genocid je, kako upozorava Zygmunt Bauman, „dijete moderne birokratije“ – tehnički racionaliziran oblik masovnog ubijanja. Helen Fein, Karl Jaspers, Ton Zwan, Jacques Sémelin, Michael Mann i brojni drugi teoretičari shvataju genocid kao organizirani fenomen koji se temelji na političkom cilju – najčešće eliminaciji cijele jedne grupe, – i koji zahtijeva prethodnu dehumanizaciju, ideološku pripremu i institucionalnu mobilizaciju. Genocid, dakle, nije zločin pojedinca, već zločin sistema.
Negiranje genocida, kako je poznato u međunarodnoj teoriji, a posebno u radovima vjerojatno najcitiranijeg teoretičara genocida – Gregoryja Stantona, predstavlja završnu, ali nikako ne manje važnu fazu genocidnog procesa. U njegovom modelu „Deset faza genocida“, negiranje je opisano kao čin kojim počinioci i njihovi ideološki, politički i institucionalni nasljednici pokušavaju izbrisati tragove zločina, preinačiti narativ, diskreditovati žrtve i onemogućiti priznavanje istine, pravde i sjećanja. Ono uključuje strategije prikrivanja dokaza, reinterpretacije činjenica, relativizacije zločina i diskreditacije svjedoka, istraživača i institucija koje se bave dokumentovanjem zločina.
Međutim, iskustvo negiranja ratnih zločina i Genocida u Bosni i Hercegovini pokazuje da ta faza nadilazi dosta toga što je Stanton i drugi teoretičari – teorijski anticipirao – kako po dubini, tako i po obimu i stepenu institucionalne umreženosti. U slučaju Bosne i Hercegovine, negiranje nije samo postfestumski pokušaj opravdanja ili prikrivanja; ono je aktivna, dugotrajna i sistemska politika, u kojoj učestvuju političke institucije, obrazovni sistemi, mediji, akademske zajednice i vjerski autoriteti. Umjesto da predstavlja epilog zločina, negiranje u bosanskom slučaju poprima funkciju produženog rata – rata narativima, istinom i pamćenjem – s ciljem delegitimizacije države Bosne i Hercegovine, dehumanizacije preživjelih i pripreme terena za potencijalno novo nasilje.
Ovakva praksa negiranja postaje oblik sekundarne viktimizacije žrtava i prepreka svakom obliku izgradnje mira. Ona, kako upozoravaju i autori poput Deborah Lipstadt, David Livingstone Smith i Lawrence Douglas, stvara uslove za recidiv nasilja i normalizaciju ekstremizma.
Kampanja negiranja ratnih zločina u Bosni i Hercegovini započela je još tokom rata, kroz medijske manipulacije i političku propagandu, a posebno je intenzivirana nakon otkrivanja logora u Prijedoru 1992. godine, osporavanje civilnih žrtava u Sarajevu i plasiranje teza o “samogranatiranju”, što je postalo model za kasnije pokušaje revizije historijskih činjenica. Takva retorika dobila je i formalnu podršku kroz osnivanje kvazikomisija i produkciju revizionističkih izvještaja, poput onog o “stradanju Srba u Sarajevu” iz 2020. godine. Paralelno, u Srbiji i bosanskohercegovačkom entitetu Republika srpska razvijena je čitava mreža “alternativnih” ekspertiza i medijskih proizvoda, s ciljem negiranja i iskrivljavanja sudski potvrđenih istina, uključujući i slučaj zločina na Tuzlanskoj kapiji.
Pritom je negiranje Genocida u Srebrenici krenulo već u julu 1995. kroz prikrivanje tijela u masovne grobnice – što je bio uvod u dugoročnu strategiju negiranja, kako institucionalnog, tako i kulturnog i političkog.
Madeleine Albright, tadašnja ambasadorica SAD-a pri UN-u obavijestila je 10. augusta 1995. godine Vijeće sigurnosti da su organi Vlade SAD-a snimili povjerljive vazdušne fotografije na kojima se vidi prekopana zemlja i da prikupljeni dokazi ukazuju na postojanje masovnih grobnica povezanih s padom Srebrenice 11. jula. Već narednog dana, 11. augusta, svjetski mediji su iznosili detalje i pisali o zločinima velikih razmjera, strijeljanjima Bošnjaka te o preživjelom svjedoku s jednog od stratišta. Objelodanjivanje informacija o postojanju masovnih grobnica je, upravo, bio razlog prekopavanja masovnih grobnica i pokušaja da se prebacivanjem tijela u sekundarne masovne grobnice od međunarodne zajednice prikriju dokazi masovnih pogubljenja.
Dana 21. marta 1996. godine Vlada SAD-a objavila je javno fotografije slikane iz vazduha na kojima se vidi veliki broj tijela koja su ležala na polju u blizini Vojne ekonomije Branjevo 17. jula 1995. godine. Naredni dan, 22. marta 1996, Albright je posjetila grobnicu na Ekonomiji. Ratko Mladić je izjavio da je bio spremljen „veliki šou za Albrightovu, ona je očekivala da će kod Pilice naći 1200 muslimanskih leševa, a oni su našli nekih 5 leševa“. Dan nakon toga Radovan Karadžić je izdao naređenje da se formira civilno-vojna komisija za ekshumaciju tijela sa područja Pilice. Mladić i Karadžić su u potpunosti vladali informacijama da su gotovo sva tijela iz primarne masovne grobnice već bila premještena u sekundarne grobnice.
U Naređenju kojeg je Karadžić uputio GŠ VRS i MUP Rs-a, nalaže da se od IFOR-a (UN) traži da ovoj istrazi prisustvuje i njihova ekipa „kako bi se osujetile namere ambasadorice Medlin Olbrajt i medijskih ‘eksperata’ da donose i lansiraju proizvoljne i tendenciozne zaključke o ovom slučaju“. Ova masovna grobnica prekopana u septembru 1995. godine i tijela su premještena u sekundarne masovne grobnice uz Čančarski put, odnosno Kamenicu, što je bilo dobro poznato vojnim i civilnim vlastima Rs, kao i političko-vojnim vlastima lokalnog nivoa u Zvorniku. Zbog trinaest pronađenih sekundarnih grobnica taj prostor Kamenice nazvan je „dolinom grobnica“.
Jedan od temeljnih obrazaca negiranja genocida u Srebrenici, prisutan u radovima brojnih autora i zastupnika negacionističkih narativa, ogleda se u tvrdnji da je Srebrenica svjesno „predata“ tzv. Vojsci Republike srpske kako bi se izazvalo masovno ubijanje Bošnjaka i tako potakla vojna intervencija “Zapada”. Međutim, Izvještaj generalnog sekretara Ujedinjenih nacija iz 1999. godine kategorički odbacuje ove tvrdnje, ističući da „nijedan pregledani dokaz ne ukazuje da je bilo koja strana – ni bosanska ni međunarodna – planirala ili mirno prihvatila pad Srebrenice, osim onih koji su ga napali“. Ova formulacija jasno diskredituje ideju o „namjernom žrtvovanju“ i potvrđuje da se radi o zlonamjernom obliku revizionizma.
Negiranje genocida ne zaustavlja se samo na konstrukcijama o „zavjeri“, već uključuje i relativizaciju obima i karaktera zločina. Ključni mehanizam ovdje jeste uvećavanje broja ubijenih srpskih civila u okolini Srebrenice, čime se genocid pokušava prikazati kao „retributivni zločin“.
Negacionisti su također razvijali narativ o Draženu Erdemoviću, pripadniku VRS-a koji je priznao učešće u masovnim pogubljenjima, predstavljajući ga kao izolovanog, nepouzdanog svjedoka. Ipak, sudski postupci i brojne presude ICTY-a opovrgavaju ove pokušaje, potvrđujući da su zločini izvršeni organizovano i planski, uz učešće velikog broja vojnih i policijskih struktura.
Kada su napori međunarodne zajednice, a posebno Haškog tribunala, rezultirali konkretnim dokazima, uključujući masovne grobnice i DNK identifikaciju hiljada žrtava, strategije negiranja postaju sofisticiranije. Fokus se preusmjerava na osporavanje metoda identifikacije – prvenstveno DNK analize – uz tvrdnje da ona „ne može utvrditi način smrti“ ili razlikovati „borce od ubijenih civila“. Međutim, ovakva „tehnička“ osporavanja služe kao alat daljeg prikrivanja istine, a ne kao ozbiljna naučna kritika.
Uprkos dokumentovanim činjenicama, negiranje genocida ostaje institucionalno prisutno, posebno u strukturama vlasti entiteta Republika srpska i u političkom diskursu Srbije. Ključni primjeri su izvještaji vlasti Rs-a o Srebrenici koji, iako formalno priznaju zločine pod pritiskom međunarodne zajednice, često sadrže pokušaje reinterpretacije, umanjivanja odgovornosti ili čak potpunog negiranja. Posebno je poznat tzv. Trifunovićev izvještaj iz 2002. godine, koji se našao pred ICTY-em i ocijenjen je kao „jedan od najgorih primjera revizionizma“.
Iako je 2004. godine – također pod pritiskom međunarodne zajednice – Rs formirala specijalnu komisiju koja je priznala masovna ubistva i identifikovala hiljade učesnika, ta priznanja su ostala ograničena i nisu dovela do ozbiljnog procesuiranja ili institucionalnog suočavanja sa prošlošću. Istovremeno, reakcije vlasti i dio javnosti pokazali su jasan otpor, razvijajući narativ o „kolektivnom kažnjavanju srpskog naroda“ i izigravanju uloge žrtve, čime se dodatno zamagljuje istina i podstiče etnonacionalna homogenizacija.
Usvajanje Rezolucije Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 23. maja 2024. godine, kojom je 11. juli proglašen Međunarodnim danom sjećanja na Genocid u Srebrenici, naišlo je na oštro protivljenje političkog i institucionalnog sistema iz Beograda. Međutim, iz svega navedenog ova reakcija nije iznenađenje – ona predstavlja nastavak dosljedne politike negiranja genocida i revizionističkog narativa koji se proteže još od 1995. godine, odnosno od samog počinjenja Genocida nad Bošnjacima.
Pokušaj odbacivanja Rezolucije od strane vlasti u Srbiji i entitetu Republika srpska – uz mobilizaciju političkog, medijskog, vjerskog i dijela akademskog aparata – nije ništa drugo do institucionalna reafirmacija stare matrice negiranja, relativizacije i prebacivanja odgovornosti. Iako je Rezoluciju podržalo 84 države svijeta, uključujući gotovo sve evropske zemlje, Sjedinjene Američke Države i Kanadu, “zvanični Beograd” je poveo intenzivnu diplomatsku kampanju da ona ne bude usvojena, uključujući i navode o političkom i finansijskom lobiranju.
Nakon izglasavanja Rezolucije, uslijedile su poznate retorike iz vrhova Srbije i Rs-a – od tvrdnji da je njome „srpski narod proglašen genocidnim“, što apsolutno nema nikakvog racionalnog uporišta, do prijetnji “političkim razdruživanjem”. U toj atmosferi, predsjednik Rs-a Milorad Dodik je najavio prijedlog o „sporazumnom razdruživanju“ entiteta od države Bosne i Hercegovine, dok je premijer entiteta Radovan Višković govorio o nemogućnosti suživota. Ovakve izjave nisu izolovani politički incidenti, već strateški smišljeni narativi kojima se podriva suverenitet BiH, potiče međuetnička netrpeljivost i održava logika podjele.
Reakcija Aleksandra Vučića, predsjednika Republike Srbije, – uporna negacija genocida i odbrana Dodikovih stavova – pokazuje da srbijanski režim ne pravi nikakav otklon od naslijeđa iz 1990-ih. Štaviše, odluke poput usvajanja Deklaracije „Svesrpskog sabora“ 8. juna 2024. godine, u kojoj najviši predstavnici Srbije i entiteta RS-a izričito odbacuju Rezoluciju UN-a, te svjedoče o pokušaju izgradnje tzv. „srpskog sveta“ kroz političku, kulturnu, institucionalnu i infrastrukturnu homogenizaciju srpskog nacionalnog korpusa – bez obzira na državne granice.
U tom smislu, reakcija sistema iz Beograda na Rezoluciju UN-a nije nova politika – to je kontinuitet negiranja zločina, nastavak opasnog političkog projekta koji nikada nije u potpunosti delegitimiziran niti suštinski odbačen. Umjesto da suočavanje s istinom bude temelj katarze, izgradnje mira i napretka, režimi u Beogradu i Banjoj Luci odlučuju se za reafirmaciju mitova, održavanje kolektivne viktimizacije i osporavanje sudskih i historijskih činjenica.
Donošenje Odluke visokog predstavnika u BiH Valentina Inzka sredinom 2021. godine, kojom je dopunjen Krivični zakon Bosne i Hercegovine zabranom negiranja genocida i veličanja presuđenih ratnih zločinaca, predstavljalo je dugo očekivani institucionalni odgovor na sistemsku praksu historijskog revizionizma. Međutim, kako pokazuje dosadašnja primjena ovog zakona, njegova simbolička i pravna snaga nije rezultirala suštinskom promjenom političke i društvene klime u Bosni i Hercegovini, a posebno ne u manjem bh. entitetu – Republici srpskoj.
Uprkos zakonskoj zabrani, glorifikacija ratnih zločinaca i negiranje genocida i dalje su dio svakodnevice. Ta praksa nije tek rezultat individualnih ispada – ona je duboko institucionalizirana i postala je zvanična politika vladajućih i dominantne većine opozicionih struktura u Republici srpskoj i Republici Srbiji. Njihovo djelovanje jasno pokazuje da nema političke volje za stvarnu izgradnju mira, već da se kontinuirano nastavlja sa strategijom društvene razgradnje, normalizacijom zločina i marginalizacijom povratničkih zajednica, posebno malog broja Bošnjaka i Hrvata u Rs-u.
Takvo političko pozicioniranje nije novo niti izolovano – ono predstavlja direktni nastavak „strateških ciljeva“ iz 1992. godine, koje su vojne i političke strukture samoproglašene Srpske Republike BiH, odnosno Republike srpske, tada usvojile s ciljem stvaranja teritorijalne homogenosti srpskog stanovništva i potpunog razdvajanja od druga dva naroda – Bošnjaka i Hrvata. To je ujedno bio i prvi strateški cilj, koji je Radovan Karadžić pročitao u toj samoproglašenoj skupštini 12. maja 1992. godine. U današnjem kontekstu, ovo se ogleda kroz različite oblike djelovanja, među kojima su kontinuirano negiranje genocida, nepoštivanje odluka Ustavnog suda BiH, neustavno djelovanje institucija entiteta Rs, te veličanje neustavnog 9. januara – dana osnivanja paradržavne tvorevine koja je počinila najteže zločine na tlu Evrope nakon Drugog svjetskog rata.
Na kraju želim da ponovim da negiranje Genocida u Srebrenici nije izolovan slučaj, niti je riječ o pojedinačnim, marginalnim glasovima. Radi se o razrađenom, višeslojnom i institucionalno podržanom sistemu, koji koristi razne strategije: od otvorenog negiranja, preko teorija zavjere, do sofisticiranih pokušaja relativizacije putem selektivnog tumačenja dokaza. Zbog toga je teško govoriti o izoliranim primjerima – sistem je toliko razgranat da je riječ o kontinuiranom i koordiniranom naporu s jasnim političkim ciljevima.
U tom kontekstu, borba protiv negiranja genocida postaje mnogo više od pravnog izazova – ona postaje borba za očuvanje istine, za dostojanstvo žrtava i za budućnost Bosne i Hercegovine kao demokratske i multietničke države.
Izlaganje na okruglom stolu u Hrvatskom saboru povodom 30. godina od Genocida u Srebrenici na temu, Hrvatski sabor, Zagreb, 23. maj 2025.