Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, kao meritorna naučna ustanova, koja se bavi naučnim istraživanjima zločina genocida i drugih teških povreda međunarodnog prava, je, između ostalog, na bazi naučnih postulata i polazišta, kao i odgovarajuće naučne paradigme, sproveo proces konceptualizacije i realizacije više naučnoistraživačkih projekata, čiji su rezultati objavljeni u više studija. Radi se o naučnim i operativnim dokumentima, koji polaze od najsavremenijih teorijskih i metodoloških postulata i polazišta, koji kroz naučnu zamisao artikulišu problem i predmet istraživanja, zatim ciljeve istraživanja, hipotetički okvir, način istraživanja, te naučnu i društvenu opravdanost istraživanja. Operativni dio sadrži instrumentarij, planove sređivanja i obrade podataka, kao i planove istraživanja – terminski, kadrovski i planove materijalno-tehničkih i finansijskih sredstava. Već u fazi izrade, a kasnije i realizacije, projekti determiniraju okupljanje i angažovanje odgovarajućeg broja i profila kadrova, sa određenim ulogama i zadacima u procesu realizacije naučnih istraživanja. U fazi pripreme i organizovanja realizacije naučnih istraživanja obavlja se pretestiranje projekata na izvorima podataka, što se u procesu konceptualizacije naučnog istraživanja ovo tretira kao postupak rekonceptualizacije kojim se verifikuju naučnoistraživačkiprojekti, kao naučni i operativni dokumenti, kojima se upravlja, usmjerava i vodi cijeli proces naučnog istraživanja.
Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995. predstavlja ključni naučnoistraživački projekt Instituta. Realizacijom njegovih pojedinih dijelova i segmenata u pojedinim etapama i fazama, njegovi istraživački rezultati prezentirani su u više formi izdanja Instituta, kao što su: dr. sc. Smail Čekić, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BOŠNJACIMA 1991-1993, Sarajevo, 1995. (izdanje na bosanskom i engleskom jeziku); dr. Bećir Macić, ZLOČINI PROTIV MIRA, Sarajevo, 2001; Smail Čekić, AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU – Planiranje, priprema, izvođenje (knjiga 1 i 2), Sarajevo 2004 (izdanje na bosanskom i engleskom jeziku); mr. Vahid Karavelić, AGRESIJA NA BOSNU I HERCEGOVINU, (sjeveroistočna Bosna 1991-1992), Sarajevo, 2004. i mr. Faid Hećo, ULOGA JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE U AGRESIJI NA BOSNU I HERCEGOVINU, Sarajevo, 2005.
Naučnoistraživački projekt Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995. je osnov za longitudinalno i panel istraživanje Instituta i osnova za dugoročno istraživanje.
Genocid kao najteži oblik zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava stalni je predmet istraživanja Instituta, a dosadašnji rezultati istraživanja predstavljeni su u djelima: GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991-1995, Zbornik radova sa Međunarodnog kongresa za dokumentaciju genocida u Bosni i Hercegovini, Bon, 31. augusta - 4. septembra 1995, Sarajevo, 1997, BRČKO – GENOCID I SVJEDOČENJA autora Jusufa Kadrića, Sarajevo, 1998, GENOCID NAD BOŠNJACIMA FOČE 1992-1995 (Prilog utvrđivanju žrtava), autora Preljuba Tafre i dr. Bećira Macića, Sarajevo, 2004; Mr. Muharem Kreso, NACISTIČKO “KONAČNO RJEŠENJE” JEVREJSKOG PITANJA U OKUPIRANIM ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA OD 1941. DO 1945; Prof. dr. Smail Čekić, ISTRAŽIVANJE ŽRTAVA GENOCIDA SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU – Naučno-teorijska i metodološka pitanja i problemi, Sarajevo, 2007; Mr. Velid Šabić, GENOCID U SREDNJEM PODRINJU, Sarajevo, 2008. i dr.
Genocid nad Bošnjacima sigurne zone UN Srebrenica jula 1995. godine je poseban predmet sistematskog i intenzivnog istraživanja kroz naučnoistraživački projekt “ZLOČINI NAD BOŠNJACIMA U SREBRENICI ZA VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1991-1995”, čiji su rezultati do sada, nakon prikupljanja, sređivanja i analitičke obrade građe, objavljeni u posebnoj ediciji “SREBRENICA 1995” (tri knjige) – ZLOČINI NAD BOŠNJACIMA U SREBRENICI ZA VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1991-1995, knjiga 1, Sarajevo, 1998; ZLOČINI NAD BOŠNJACIMA U SREBRENICI ZA VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU – Dokumenti i svjedočenja, knjiga 2, Sarajevo 1999; GENOCID U SREBRENICI “SIGURNOJ ZONI” UJEDINJENIH NACIJA, JULA 1995, autora: prof. dr. Smaila Čekića, mr. Muharema Krese i dr. Bećira Macića, Sarajevo, 2000 (dvojezično izdanje: bosanski – engleski).
Rezultat rada na navedenom naučnoistraživačkom projektu je i Međunarodna naučna konferencija “Genocid nad Bošnjacima sigurne zone UN-a Srebrenica jula 1995 – pouke budućim generacijama”, održana od 11. do 15. jula 2005. u Potočarima i Sarajevu, povodom 10. godišnjice genocida u i oko Srebrenice.
Polazeći od obima, masovnosti i brutalnosti zločina u Srebrenici, Institut i dalje radi na prikupljanju, sređivanju i analitičkoj obradi građe, a u pripremi su, pored ostalih, za objavljivanje i studije “ŽRTVE GENOCIDA U SIGURNOJ ZONI UJEDINJENIH NACIJA SREBRENICI, JULA 1995” i “UPOTREBA BOJNIH OTROVA U SREBRENICI, SIGURNOJ ZONI UN-a, JULA 1995.” Realizacijom složenog naučnoistraživačkog projekta, sa potprojektima u sastavu, o genocidu u Bosni na kraju XX stoljeća, Institut je izdao i preveo više naučnih djela domaćih i stranih autora, kao što su: Roy Gutman, SVJEDOK GENOCIDA, Sarajevo, 1995 (prijevod); Zbornik radova, “ETNIČKO ČIŠĆENJE” – GENOCID ZA “VELIKU SRBIJU”, Sarajevo, 1996 (prijevod); GENOCID U BOSNI – Politika “etničkog čišćenja”, autora Normana Cigara (prijevod), Sarajevo, 1998; ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA U OPRAVDANJU GENOCIDA NAD MUSLIMANIMA BALKANA, autora prof. dr. Normana Cigara (prijevod), Sarajevo, 2000; BOSANSKI NAROD OPTUŽUJE ZA GENOCID, autora prof. dr. Antony Francis Boyle (prijevod), Sarajevo, 2000; Prof. dr. Ismet Dizdarević, NEZABORAV USJEKLINA GENOCIDA, Sarajevo, 2003; Dr. Rasim Muratović, HOLOKAUST NAD JEVREJIMA I GENOCID NAD BOŠNJACIMA, Sarajevo, 2007; MILOŠEVIĆU DOKAZAN GENOCID U BOSNI – Međupresuda Haškog tribunala od 16. juna 2004, Sarajevo, 2007; Dr. Hajriz Bećirović, GENOCID U SAVREMENOJ DRUŠTVENOJ ZNANOSTI, Sarajevo, 2007. i dr.
Realizacija naučnoistraživačkog projekta o genocidu u Bosni i Hercegovini rezultirala je i organizacijom Međunarodne naučne konferencije o genocidu “Pravovremeno reagovanje na genocid – istraživanje genocida i njegova prevencija”, koja je održana od 9. do 15. jula 2007. u Sarajevu.
Institut, također, radi na realizaciji naučnih empirijskih istraživanja u pojedinim dijelovima Bosne i Hercegovine u različitim vremenskim periodima, kao što su: Zločini u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995, zatim zločini u Hercegovini, Posavini, istočnoj Bosni, gornjem Podrinju, Vitezu, Brčkom, Vlasenici, Bosanskom Novom, Zvorniku, Bileći i dr. Rezultati dosadašnjih istraživačkih aktivnosti Instituta su objelodanjeni u sljedećim djelima: BRČKO GENOCID I SVJEDOČENJA, Sarajevo, 1998, autora Jusufa Kadrića; ALADŽA DŽAMIJA – UBIJENI MONUMENT, autora Šemse Tucakovića, Sarajevo, 1998; ZLOČINI U VRBANJI JULA 1993, Zbornik radova, Sarajevo, 2001; UBIJENE I NESTALE ŽRTVE ZLOČINA U VOGOŠĆI 1992-1995, autora Eseta Muračevića, Sarajevo, 2001.
Institut će i dalje, u okviru jedinstvenog naučnoistraživačkog projekta, sa jasno određenim i definisanim predmetom istraživanja, ciljevima, hipotezama i indikatorima i setom raznovrsnih metoda naučnog saznanja i naučnog istraživanja, kao i metodama prikupljanja podataka, realizovati naučna empirijska istraživanja na različitim područjima Bosne i Hercegovine, što je osnov za komparativna istraživanja i komparativnu analizu zločina izvršenih u Bosni i Hercegovini u XX stoljeću, posebno u periodu 1991-1995, na njenim različitim područjima, odnosno dijelovima. U skladu sa navedenim naučnim opredjeljenjem je, pored ostalog, održana Međunarodna naučna konferencija “Zločini u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995.” (Bihać, 22-24. septembar 2000); realizovano je naučno-empirijsko istraživanje na području Mostara; izvršeno je pribavljanje značajne građe o genocidu na području Vlasenice, Posavine i drugim mjestima.
Zločini protiv čovječnosti i međunarodnog prava na području Sarajeva u opsadi (najduža opsada u historiji ratovanja – 1.479 dana) konstantno su u fokusu posebnog naučnog interesa i naučnih istraživanja Instituta. U skladu sa navedenom orijentacijom, naučnim interesom i istraživačkim opredjeljenjem, Institut je, pored ostalog, u najtežim uvjetima agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, zločina genocida nad Bošnjacima, te barbarske opsade Sarajeva, sredinom 1994. godine realizovao vlastito sociodemografsko naučno istraživanje na bazi potpunog posmatranja porodičnih domaćinstava u Sarajevu (oko 80.000).
Na osnovu tog istraživanja Haški tribunal (ICTY) pored ostalog, utvrdio je broj stanovnika u opsadi (oko 340.000), i u komparaciji sa drugim izvorima podataka procijenio “ukupan broj umrlih na području Sarajeva šest (dijelova šest sarajevskih općina: Centar, Ilidža, Novi Grad, Novo Sarajevo, Stari Grad, i Vogošća – primj. Instituta) u periodu od aprila 1992. do decembra 1995. iznosi 18.889”, od čega “9.502 neposredne žrtve opsade” (navedene brojke, od 18. augusta 2003, po ICTY-u, nisu konačne - primj. Instituta)).[1] Ovo istraživanje Instituta, prema ocjeni poznatih svjetskih stručnjaka i istražitelja Haškog tribunala, predstavlja relevantan izvor, koji je korišten (i koristi se) u procesima pred tim sudom.
Institut je uradio tipski model naučnoistraživačkog projekta pod naslovom “ŽRTVE ZLOČINA U SARAJEVU 1992-1996”, koji je primjenjiv u istraživanju žrtava zločina na svim dijelovima Bosne i Hercegovine, ali i u svijetu, pri čemu je (do sada) realizovano naučno-empirijsko istraživanje na području dijela Sarajeva u opsadi, te objavljene sljedeće studije: Dr. Duljko Hasić, RATNE ŠTETE U SARAJEVU 1992-1995, Sarajevo, 2006; Ante Milanović, PREHRANA SARAJEVA U OPSADI 1992-1995. i Zbornik radova OPSADA I ODBRANA SARAJEVA 1992-1995, Sarajevo, 2008.
Istraživački projekt Zločini nad djecom je, također, posebno značajan istraživački projekt Instituta. U okviru njega je, pored ostalog, realizovan istraživački potprojekt: “ZLOČINI NAD PSIHIČKIM INTEGRITETOM DJECE”, čiji su rezultati objavljeni u djelu sa istoimenim nazivom prof. dr. Muhameda Šestanovića (Sarajevo, 2000). Istovremeno je pokrenuta realizacija istraživanja u okviru potprojekta “ZLOČINI NAD DJECOM U DOBRINJI 1992-1995”, kao i posebno angažovanje na realizaciji naučnog istraživanja o ubijenoj djeci Sarajeva u vrijeme opsade. S tim u vezi, značajno je navesti da su u izdanju Instituta objavljene i sljedeće knjige: “RUŽE IZGORJELE: UŽASI RATA U DJEČIJIM OČIMA” (potresno svjedočenje djece sjeveroistočne Bosne, autentičnih, nepristrasnih svjedoka koji su svojim dječijim očima jednostavno i fotografski reprodukovali užase koji su lično i neposredno preživjeli za vrijeme osvajačkog rata protiv Bosne i Hercegovine i genocida nad Bošnjacima), Sarajevo 2003, i dvije knjige (mr. Rame Arnautovića) : DJECA U VIHORU RATA, Sarajevo, 2000. i DJEČIJI DOMOVI ZA RATNU SIROČAD U BOSNI I HERCEGOVINI 1945-1960, Sarajevo, 2003.
Institut radi i na realizaciji još nekoliko naučno i društveno značajnih naučnoistraživačkihprojekata, kao što su:
- GENOCID U GORNJEM PODRINJU 1941-1945. I 1991-1995;
- MASOVNE GROBNICE U BOSNI I HERCEGOVINI – SIGURNA ZONA UN SREBRENICA JULA 1995;
- MASOVNA SILOVANJA KAO INSTRUMENT GENOCIDA ZA VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1991-1995;
- 500 GODINA ZAJEDNIČKOG ŽIVOTA BOŠNJAKA/ MUSLIMANA I JEVREJA U BOSNI I HERCEGOVINI;
- PRAVEDNICI JEVREJSKOG NARODA IZ BOSNE I HERCEGOVINE;
- ANTIFAŠISTIČKE MUSLIMANSKE REZOLUCIJE IZ 1941;
- SOCIOLOŠKI ASPEKTI SAMOUBISTVA U BOSNI I HERCEGOVINI;
- VELIKOSRPSKA IDEOLOGIJA I GENOCID NAD MUSLIMANIMA;
- KONCENTRACIONI LOGORI I DRUGA MJESTA ZATOČENJA U REPUBLICI BOSNI I HERCEGOVINI I REGIONU 1991-1995;
- INSTRUMENTALIZACIJA LISTA JAVNOST U PROPAGANDNOJ PRIPREMI AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU i drugi.