U okviru izdavačke djelatnosti Univerziteta u Sarajevu - Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava objavljeno je drugo izdanje knjige „Jajce 1992: opsada i odbrana kraljevskog grada”, autora dr. sc. Amira Klike, višeg naučnog saradnika našeg Instituta.
Recenzenti knjige su dr. sc. Ermin Kuka, dr. sc. Jasmin Medić i dr. sc. Muamer Džananović, a urednik dr. sc. Almir Grabovica.
Knjiga ima pet poglavlja. U prvom je autor ukratko opisao političku prošlost Bosne i Hercegovine s posebnim osvrtom na srpske i hrvatske velikodržavne ideje naspram njene teritorije. U drugom su opisana dešavanja u Bosni i Hercegovini neposredno pred početak srpske agresije na nju. Prva dva poglavlja potrebna su radi poznavanja prirode agresije na Bosnu i Hercegovinu što je važno za razumijevanje jasno postavljene teme u naslovu knjige, odnosno njena tri naredna poglavlja u kojima je autor detaljno opisao uslove u kojima je izvođena odbrana Jajca od početka agresije do kraja oktobra 1992. i tok borbenih dejstava. U tim poglavljima opisan je i život civila pod opsadom koji su svakodnevno terorisani od strane agresora koji je protiv njih upotrebljavao čak i borbenu avijaciju. Tretirani su i ratni zločini nad civilima u mjestima koja je agresor zaposjeo do početka juna 1992. i nakon okupacije grada sa ostatkom jajačke opštine. Odbrana Jajca 1992. bila je jedan od važnih simbola odbrane Republike Bosne i Hercegovine.
Šest godina prije oružane agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu počeo je s potrebnim pripremama za vojnu intervenciju JNA u njoj. Odnosile su se na njeno onemogućavanje da se vojnički samozaštiti korištenjem svoje Teritorijalne odbrane. U finalnoj fazi vojnih priprema srbijansko republičko rukovodstvo završilo je i neophodne političke pripreme. Preko Srpske demokratske stranke izvršilo je destrukciju bosanskohercegovačkih institucija i organa vlasti nakon čega je formiralo i srpsku paradržavu u Bosni i Hercegovini.
Savezna vojska gotovo u potpunosti je razoružala i paralizirala bosanskohercegovačku Teritorijalnu odbranu. Većinu njenog oduzetog naoružanja i opreme uskladištila je u svojim magacinima na teritoriji Bosne i Hercegovine sa srpskom većinom stanovništva. U Bosni i Hercegovini raspolagala je i velikim količinama vlastitog oružja, oruđa i materijalno-tehničkih sredstava. Povlačenjem znatnih snaga i resursa iz Slovenije i Hrvatske u Bosnu i Hercegovinu nagomilala je ogromne količine oružja, ratne tehnike i ostale vojne opreme. Tako je stvorila veoma povoljan razmjer snaga u srpsku korist. Oružanu agresiju na Hrvatsku, koju je izvodila od sredine ljeta 1991. iskoristila je da izvrši kvalitetan raspored svojih snaga u Bosni i Hercegovini čime je obavila „tihu“ okupaciju više od polovine njene teritorije. Prilikom proglašenja srpske paradržave 9. januara 1992. ona je već imala znatan dio Bosne i Hercegovine pod svojom čvrstom kontrolom. Ta paradržava bila je vojnički u potpunosti zaštićena dobro naoružanim i izvježbanim snagama savezne vojske i srpskih teritorijalaca. Nakon što je okupirala veći dio teritorije Bosne i Hercegovine za srpsku paradržavu u njoj, JNA je ustrojila i opremila potrebnim materijalno-tehničkim sredstvima vojsku bosanskohercegovačkih Srba.
Zbog nedovoljnog procenta srpskog stanovništva na jajačkoj opštini 1991-1992. godine, JNA je uspjela manji dio opštine obezbijediti za srpsku paradržavu. Ali izvršila je kvalitetne i blagovremene pripreme da ostatak teritorije okupira vojska bosanskohercegovačkih Srba. Od ljeta 1991. savezna vojska intenzivno je naoružavala Srbe na jajačkoj opštini, ali i na susjednim opštinama s većinskim srpskim stanovništvom. Ustrojavala je i njihovu teritorijalnu odbranu, pripremajući je da od nje napravi respektabilnu vojsku. Do sredine aprila JNA je blokirala sve putne komunikacije oko Jajca i izvršila povoljan operativno-taktički raspored srpskih snaga za opsadu grada i njegove slobodne teritorije.
U drugoj polovini septembra 1991. jajačko opštinsko rukovodstvo uspjelo je od JNA izvršiti povrat sveg naoružanja i opreme svoje Teritorijalne odbrane čime je Jajce postalo jedina bosanskohercegovačka opština koja je to uspjela, a da u njoj srpsko stanovništvo nije bilo većinsko. Uz skromno naoružanje Stanice javne bezbjednosti Jajce, vraćeno oružje Teritorijalne odbrane je povećalo mogućnost odbrane od očekivane agresije. Obzirom na nepovoljno okruženje, dobru vojničku organizovanost i kvalitetnu naoružanost Srba oko Jajca i u njemu susjednim opštinama, to ipak nije bilo ni izbliza dovoljno za dugotrajnu odbranu.
Kada je krajem maja počela agresija jedino čime jajački branioci nisu oskudijevali bila je čvrsta volja i odlučnost da brane Jajce i ostatak slobodne teritorije. Završen je ustroj jedinica, inžinjerijski su uređeni posjednuti položaji i pružen kvalitetan otpor. U prvim danima agresije jajački branioci uspjeli su uz minimalne vlastite gubitke nanijeti značajne gubitke agresorskoj vojsci u živoj sili. U samo tri okršaja, od 1. do 13. juna, ubili su pedeset srpskih boraca. To je izazvalo šok u srpskim jedinicama, istovremeno snažno podižući borbeni moral jajačkih branilaca.
Pad Jajca krajem oktobra sigurno nije uzrokovan srpskom vojničkom nadmoći i slabošću jajačkih branilaca, iako su srpske snage tokom svih šest mjeseci opsade i odbrane Jajca bile brojnije i neuporedivo opremljenije. Uzrok su bili ozbiljni politički razlozi na višem nivou od jajačkog i oružani sukobi HVO i ARBiH u srednjoj Bosni. Jajce je postalo njihova kolateralna šteta.
Žestine borbi vođenih za Jajce u periodu maj-novembar 1992. koje je autor detaljno opisao potvrđuju i spiskovi poginulih jajačkih branilaca i agresorskih vojnika koje je objavio kao priloge. Kako bi se lakše pratio intenzitet borbenih dejstava i bolje prepoznavali dijelovi jajačkih linija odbrane – koji su bili najčešće napadani kao glavni pravci ofanzivnih djelovanja agresora – imena poginulih branilaca i agresorskih vojnika poredani su hronološkim redoslijedom pogibije uz navođenje i mjesta stradanja. Autor je utvrdio da je u vezi sa odbranom Jajca poginulo i umrlo od posljedica ranjavanja 249 branilaca (prema pripadnosti: 139-ARBiH, 109-HVO, 1-HOS; prema nacionalnoj strukturi: 144 Bošnjaka, 104 Hrvata i jedan Srbin).
Posebna novina koju je autor svojom knjigom unio u ovaku vrstu literature jeste popis poginulih srpskih vojnika u vezi s njihovom agresijom na slobodne dijelove jajačke opštine i Pougarja (prije rata opština Skender Vakuf). Utvrdio je da su poginula najmanje 304 srpska vojnika (navedeno ime, prezime, ime oca, datum i mjesto rođenja i datum i mjesto pogibije) uz naglasak da ih je poginulo bar još dvadesetak, ali za njih nije mogao pronaći lične podatke.
Ukupan broj poginulih branilaca i agresorskih vojnika (najmanje 553) dokazuje tvrdnje autora da su se na jajačkom bojištu od maja do novembra 1992. vodile borbe žestokog intenziteta.
Drugo izdanje knjige „Jajce 1992: opsada i odbrana kraljevskog grada” možete preuzeti klikom na ovaj link.